تنگ نظری فیلسوفانه

مُقریی می‌خواند از روی کتاب

                                         «ماؤکم غوراً » ز چشمه بندم آب

آب را در غورها پنهان کنم

                                چشم ها را خشک و خشکستان کنم

آب را در چشمه کی آرد دگر

                                     جز منِ بی مثلِ با فضل و خطر

فلسفیِ منطقیِ مُستَهان

                                  می‌گذشت از سوی مکتب آن زمان

چون که بشنید آیت او از ناپسند

                                      گفت : «آریم آب را ما با کُلند»

ما به زخم بیل و تیزی تبر

                                                  آب را آریم از پستی زِبَر

شب بِخُفت و دید او یک شیر مرد   

                                 زد طپانچه هر دو چشمش کور کرد

گفت زین دو چشمۀ چشم ای شقی

                                                با تَبَر نوری بر آر اَر صادقی

روز برجست و دو چشمِ کور دید    

                                      نورِ فایض از دو چشمش ناپدید

گر بنالیدی و مُستغفِر شدی        

                                           نورِ رفته از کَرَم ظاهر شدی

لیک استغفار هم دردست نیست    

                                  ذوقِ توبه، نُقلِ هر سرمست نیست.

هر دلی را سجده هم دستور نیست 

                                           مُزد رحمت قسمِ هر مزدور نیست

                                                          ( مثنوی معنوی، د2، ب 1633 به بعد)

یکی از عیوبی که دامن خردمندان را می‌گیرد، تکیه بر عقل و غفلت از عقل آفرین است که او را دچار نابینایی و سرگردانی خواهد کرد. انبیا آمدند تا به انسان بگویند که در وجود او نور و نیرویی هست که اگر کشف و پرده برداری گردد، جهانش را روشن و او را سخت توانمند خواهد ساخت و آب حیات عشق را بر وجودش روان خواهد کرد.

در نظر مولانا اگر کسی با استقلال بخشی به عقل خویش، بخواهد به حکمت الهی پشت کند، راه نابخردی را در پیش گرفته است. او انبیا را عقلِ عقل می نامد و می گوید هر کس که از ایشان بِرَمَد و گریزان گردد، ناگزیر به مقام حیوانات سقوط کرده است.

باز عقلی کو رَمَد از عقلِ عقل     

                                             کرد از عقلی به حیوانات نقل

                                                         ( مثنوی،د1،ب3320)

متاسفانه امروز بشر می‌خواهد بدون در نظر گرفتن علوم و معارف وحیانی، تمام مشکلات خود را حل کند و رشتۀ نیاز خود را از غیر دانش‌های تجربی بگسلد و خط بطلانی بر تمام دستاوردهای انبیا بکشد. حاصل این نوع نگرش و کوشش آن شده است که گسترۀ دید بشر بسیار محدود شود و به حسیات فرو بکاهد.

بدین سان برای بشر دیده‌ای برای نفوذ به باطن پدیده‌های عالَم نمی‌ماند. به همین سبب ماورای آنچه مشهود است را انکار می کند و خود را از برکات بینش درست محروم می‌سازد و باب زندگی جاویدان را بر روی خود می‌بندد و خود را در قفس تنگ همین جهان محدود بندی و زندانی می‌سازد.

مولانا می گوید:

فلسفی مُنکِر شود در فکر و ظن

                                               گو برو سر را در این دیوار زن

نطق آب و نطق خاک و نطق گِل

                                           هست محسوس حواس اهلِ دل

فلسفی کو منکِر حنانه است

                                                   از حواس اولیا بیگانه است

( مثنوی معنوی، د1، ب 3278- 3280)